Opinia prawna w sprawie propozycji poprawki

Opinia prawna w sprawie propozycji poprawki w rządowym projekcie nowelizacji Kodeksu wykroczeń, dotyczącej brzmienia przepisu art. 87 § 3 kw

I. Przedmiotem opinii jest propozycja poprawki w rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870) . Proponowana poprawka dotyczy zmiany brzmienia art. 87 § 3 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275, z późn. zm.).

II. Projekt zawarty w druku nr 870 (zwany dalej „projektem rządowym”) przewiduje m.in. częściową depenalizację (kontrawencjonalizację- przeniesienie kwalifikacji czynu z kategorii przestępstw do wykroczeń) prowadzenia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem podobnie działającego środka na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu pojazdu innego niż pojazd mechaniczny. Obecnie sprawca takiego czynu podlega odpowiedzialności z art. 178a § 2 kk. Projekt rządowy zakłada uchylenie tego przepisu, a zarazem dodanie w Kodeksie wykroczeń przepisu art. 87 § 1a, przewidującego odpowiedzialność na zasadach określonych w tym kodeksie sprawcy dopuszczającego się czynu objętego obecnie dyspozycją art. 178a § 2 kk.

Powyższy projekt przewiduje zarazem zmianę brzmienia przepisu art. 87 § 3 kw, dotyczącego zakazu prowadzenia pojazdów. W myśl projektu „w razie popełnienia wykroczenia określonego w § 1, 1a lub 2 orzeka się zakaz prowadzenia pojazdów”. Oznacza to, że – w razie przyjęcia propozycji rządowej – orzekanie ww. zakazu byłoby obligatoryjne zarówno wobec:
(1) kierujących pojazdami mechanicznymi w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, jak i
(2) kierujących pojazdami niemechanicznymi (w tym rowerami) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem podobnie działającego środka oraz
(3) kierujących pojazdami niemechanicznymi (w tym rowerami) w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka.

III. Propozycja poprawki w ww. projekcie zakłada, że obligatoryjne orzekanie zakazu prowadzenia pojazdów dotyczyłoby jedynie pierwszego z wymienionych przypadków. Oznacza to, że zakaz nie byłby obligatoryjnie orzekany wobec kierujących pojazdami niemechanicznymi (w tym rowerami), którzy dopuszczą się wykroczenia z art. 87 § 1a lub 2 kw.

IV. Przedstawiona propozycja poprawki zasługuje na uwzględnienie.

Jak wynika z uzasadnienia projektu zawartego w druku nr 870, przekształcenie występku z art. 178a § 2 kk w wykroczenie ma na celu dostosowanie sankcji grożących nietrzeźwym kierującym pojazdami niemechanicznymi (w praktyce głównie rowerami) do powodowanego przez nich zagrożenia dla bezpieczeństwa ruchu. W uzasadnieniu projektu słusznie wskazano, że surowe represjonowanie rowerzystów prowadzących w stanie nietrzeźwości nie znajduje racjonalnych podstaw, zważywszy na statystyki dotyczące zdarzeń drogowych z ich udziałem.
Zasadnie podkreślono przy tym, że o ile do zdarzeń takich dochodzi, w przeważającej liczbie przypadków poszkodowanym jest sam kierujący rowerem. Projektodawca zasadnie zasugerował w konsekwencji, że zaangażowanie sił i środków organów ścigania oraz aparatu wymiaru sprawiedliwości w ściganie, a następnie rozpatrywanie spraw tego rodzaju w procesie karnym jest nieadekwatne do ich okoliczności, a także do kosztów ponoszonych przez Skarb Państwa.

Przekształcenie wspomnianego występku w wykroczenie, przy jednoczesnym pozostawieniu obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów dla jego sprawców, spowoduje jednak, że cele, które legły u podstaw projektu częściowej depenalizacji, nie zostaną osiągnięte.

Pozostawienie ww. zakazu spowoduje, że sprawy nietrzeźwych rowerzystów (a także rowerzystów znajdujących się w stanie po użyciu alkoholu) nie będą mogły być załatwiane w postępowaniu mandatowym. W myśl art. 96 § 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, w drodze mandatu karnego nie nakłada się bowiem grzywny za wykroczenia, za które należałoby orzec środek karny. W obecnym stanie prawnym, w sytuacji popełnienia przez rowerzystę wykroczenia z art. 87 § 2 kw oraz w przypadku przyjęcia nowelizacji kodeksu wykroczeń zgodnej z projektem rządowym art. 87 § 1a, w przypadku, gdy orzeczenie środka karnego jest obligatoryjne wyłączony został tryb mandatowy. Propozycja poprawki zakłada fakultatywne wprowadzenie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów. W takiej sytuacji, gdy w ocenie organu mandatowego przy danym wykroczeniu in concreto zastosowanie takiego środka karnego byłoby potrzebne, organ może zrezygnować z zastosowania trybu mandatowego i skierować sprawę do sądu, gdyż tylko Sąd jest kompetentny do orzeczenia takiego środka. Jednakże, w przypadku gdy organ mandatowy uzna, że zastosowanie środka karnego nie jest konieczne, a wystarczającym sposobem oddziaływania na sprawcę takiego wykroczenia jest ukaranie grzywną w drodze mandatu karnego, wówczas w rozpoznanie takiej sprawy nie będą angażowane sądy. W ten sposób można urzeczywistnić założenie, które legło u podstaw nowelizacji, mające na celu mniejsze zaangażowanie sił i środków organów ścigania oraz aparatu wymiaru sprawiedliwości w ściganie spraw tego rodzaju. Ponieważ konieczność prowadzenia wobec nietrzeźwych rowerzystów czynności wyjaśniających przez Policję i kierowania spraw do sądu spowoduje tym samym, że związany z tym nakład sił i środków nie będzie znacząco niższy niż w obecnym stanie prawnym.

Zwrócić należy również uwagę, że środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów nie jest wprawdzie pozbawiony elementów represyjnych, jednakże przede wszystkim pełni funkcję prewencyjną [vide m.in. Komentarz do art. 42 Kodeksu karnego (w:) A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Lex 2010]. Ma on zatem na celu, niezależnie od niewątpliwej dolegliwości dla sprawcy, w pierwszym rzędzie ochronę innych uczestników ruchu przed sprawcami, którzy swym zachowaniem zagrażają bezpieczeństwu w komunikacji. Ze statystyk przywołanych w uzasadnieniu projektu rządowego jednoznacznie wynika tymczasem, że zagrożenie ze strony nietrzeźwych rowerzystów dla innych uczestników ruchu drogowego jest niewielkie. Obligatoryjne stosowanie wobec nich (a także wobec rowerzystów znajdujących się jedynie w stanie po użyciu alkoholu) ww. środka karnego wydaje się zatem chybione z punktu widzenia celów tego środka.

Zwrócić należy również uwagę, że – zgodnie z utrwalonym stanowiskiem judykatury – zakaz prowadzenia pojazdów dotyczyć powinien w pierwszej kolejności pojazdów tego rodzaju, którym sprawca dopuścił się przestępstwa lub wykroczenia. Stanowisko orzecznictwa oparte jest na wykładni celowościowej, przepisów kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, normującego zasady stosowania środków karnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2007 r., III KK 437/06, OSNKW 2007/3/29, Prok.i Pr.-wkł. 2007/5/3, Biul.SN 2007/3/19 oraz na gruncie kodeksu wykroczeń: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 1995 r., II KRN 54/95, Prok.i Pr.-wkł. 1995/10/13, z glosą aprobującą R.A. Stefańskiego).

W przypadku sprawców omawianego wykroczenia poruszających się rowerami oznacza to konieczność orzeczenia zakazu prowadzenia rowerów. Orzekanie takiego zakazu wobec sprawców wykroczenia z art. 87 § 1a lub 2 kw prowadzić będzie tymczasem do paradoksalnej sytuacji, polegającej na tym, że (o ile sąd nie orzeknie równocześnie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych) sprawca utraci możliwość legalnego poruszania się rowerem, będzie miał natomiast możliwość kierowania pojazdami samochodowymi. Potencjalne zagrożenie dla innych uczestników ruchu ze strony nietrzeźwego kierującego pojazdem mechanicznym jest tymczasem nieporównanie większe niż w przypadku nietrzeźwego kierującego rowerem. W praktyce sądowy zakaz prowadzenia rowerów skłonić może jednakże wielu ukaranych za wykroczenie z art. 87 § 1a lub 2 kw do wyboru samochodu, zamiast roweru, jako codziennego środka lokomocji.

W uzasadnieniu rządowego projektu nowelizacji wskazano, że „nie można jednocześnie podzielić zapatrywania o niecelowości obligatoryjnego orzekania w stosunku do sprawców wykroczeń polegających na prowadzeniu pojazdu niemechanicznego w stanie nietrzeźwości po użyciu alkoholu lub pod wpływem środka odurzającego zakazu prowadzenia pojazdów. Przy uwzględnieniu bowiem potencjalnego niebezpieczeństwa, jakie stwarzają w ruchu drogowym kierujący pojazdami w takim stanie, nie wydaje się możliwa do obrony teza, że orzekane wobec sprawców takich wykroczeń kary, najczęściej grzywny, same przez się wywrą w stosunku do nich pożądany skutek szczególnoprewencyjny, a zwłaszcza odwiodą ich od ponawiania tego typu zachowań w przyszłości. Natomiast środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów posiada nie tylko rzeczywisty walor motywujący sprawcę do zgodnego z prawem zachowania, ale także jego zastosowanie eliminuje go na określony okres z udziału w ruchu drogowym, co ma bezpośredni wpływ na poprawę bezpieczeństwa tego ruchu.” Uzasadnienie to całkowicie pomija, że sprawca wykroczenia nie zostaje wyeliminowany z ruchu drogowego, skoro środek karny w praktyce stosowany jest w odniesieniu do pojazdu niemechanicznego (roweru). Ponadto, stanowisko Komisji Kodyfikacyjnej nie odnosi się do celowości obligatoryjności stosowania tego środka karnego, a jedynie przemawia za pozostawieniem możliwości orzekania tego środka karnego, Tymczasem, na gruncie kodeksu karnego, w razie skazania za przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości, Sąd może zrezygnować z zastosowania tego środka karnego.
W związku z powyższym nowelizacja kodeksu wykroczeń zakłada utrzymanie stanu, w którym sprawca wykroczenia z art. 87 § 1 kw będzie miał obligatoryjnie orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów, a w stosunku do sprawcy przestępstwa z art. 178a § 1 kk sąd będzie mógł nie zastosować tego środka karnego (!) Nowelizacja pomija problem gorszej sytuacji prawnej sprawcy wykroczenia, a zatem czynu z natury mniej szkodliwego społecznie, niż sprawcy przestępstwa, w stosunku do którego, zgodnie z art. 41 § 1 kk środek karny jest orzekany fakultatywnie. Ten stan rzeczy stanowi przejaw naruszenia zasady równości. Tymczasem, zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, odstępstwa od zasady równości są dopuszczalne, jeżeli znajdują uzasadnienie w argumentach racjonalnych, proporcjonalnych i mających oparcie w innych normach zasadach lub wartościach konstytucyjnych (zob. orzeczenie z 3 września 1996 r., sygn. K.10/96, OTK ZU nr 4/1996, poz. 33, s. 281 oraz wyrok z 24 marca 1998 r., sygn. K. 40/97, OTK ZU nr 2/1998, poz. 12). Na marginesie wskazać należy, że Trybunał Konstytucyjny dostrzegł już potrzebę podjęcia inicjatywy ustawodawczej w celu zmiany stanu prawnego, w którym nietrzeźwi kierowcy pojazdów niemechanicznych poddawani są obligatoryjnie surowszym środkom karnym niż nietrzeźwi kierowcy pojazdów mechanicznych, w sytuacji błędnej praktyki stosowania przez sądy art. 42 § 1 i 2 kk, niemniej jednak uznać należy, że argumentacja Trybunału znajduje zastosowanie również do omawianego stanu prawnego (por. Postanowienie TK z dnia 5 maja 2009 r. sygn. akt S 2/09).
Naruszenie sądowego zakazu prowadzenia rowerów wiąże się z odpowiedzialnością za przestępstwo z art. 244 kk, a więc z surową represją dla sprawcy. Wątpliwości budzić może tymczasem stosowanie tak daleko idącej represji wobec osób, które – pomimo zakazu – wybrały rower, jako środek lokomocji, choćby nawet łamiąc zakaz były trzeźwe i nie naruszały jakichkolwiek przepisów ruchu drogowego. Grożąca odpowiedzialność za występek z art. 244 kk sprawić może przy tym, że wielu kierujących, ukaranych uprzednio za kierowanie rowerem w stanie nietrzeźwości lub w stanie po użyciu alkoholu, nadal osadzanych będzie w zakładach karnych, co wiązać będzie się – podobnie jak w obecnym stanie prawnym – z dalszym przepełnieniem tychże zakładów i ponoszeniem przez Skarb Państwa znaczących kosztów.

Proponowana poprawka, zmierzająca do tego, by przepis art. 87 § 3 kw nie przewidywał orzekania obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów (w praktyce zakazu prowadzenia rowerów) wobec sprawców wykroczeń z art. 87 § 1a lub 2 kw, jest zatem – w świetle powyższych okoliczności – zasługująca na rozważenie i uwzględnienie w toku prac legislacyjnych.

Kraków, dnia 18 marca 2013 r.

Ksawery Garapich – adwokat